Millet ve Milliyetçilik Üzerine Okuma Listesi

E. J. Hobsbawm

1991

Nükleer bir savaştan sonraki günlerden birinde, galaksiler arası bir tarihçinin, kendi galaksisindeki alıcıların kaydettikleri uzaktaki küçük felaketin nedenini araştırmak üzere artık ölü durumdaki bir gezegene ayak bastığını düşünün. Bu tarihçi (dünya ötesi fizyolojik üreme üzerinde spekülasyon yürütmekten kaçındığımdan erkek ya da kadın demiyorum),  gelişkin nükleer silah teknolojisinin eşyalardan ziyade insanları yok edecek biçimde tasarlanması nedeniyle korunmuş bulunan gezegen kütüphaneleriyle arşivlerine başvursun. Gözlemcimiz, bir süre inceleme yaptıktan sonra, yeryüzü gezegenindeki insanın tarihinin son iki yüzyılının, “millet” terimini ve bu terimden türetilen sözcükleri anlamadan kavranamayacağı sonucunu çıkaracaktır. “Millet” terimi insanların ilişkilerinin önemli bir boyutunu anlatır görünmektedir. Ama tam olarak neyi? Sır burada yatar. Tarihçimiz, on dokuzuncu yüzyıl tarihini  “milletlerin inşasının tarihi” olarak sunan, ama aynı zamanda, her zamanki sağduyusuyla  “Bize sormadığınız zaman bunun ne olduğunu bilir, ne var ki hemen açıklayamaz ya da tanımlayamayız”[1] diyebilen Walter Bagehot’ı okumuş olsun.  Bu gözlem Bagehot açısından ve bizim açımızdan geçerli sayılabilir, ancak, “millet” fikrine inandırıcılık kazandırır görünen insanoğlunun deneyimini yaşamayan galaksiler arası tarihçiler acısından geçerli değildir.

Son on beş-yirmi yılda çıkan yayınlar sayesinde böyle bir tarihçinin eline,  kendisine yardımcı olacak analizleri içeren kısa bir okuma listesi tutuşturmak ve söz konusu listeyi bugüne kadar bu alandaki en kapsamlı referansların yer aldığı A. D. Smith’in “Nationalism: A Trend Report and Bibliography” adlı çalışmasıyla tamamlamak mümkün olacaktır sanırım[2]. Bu çalışmalarda erken dönemlerde yazılmış olanlar pek tavsiye edilmeyecek ve okuma listemiz, ileride açıklığa kavuşacağını umduğumuz nedenlerden ötürü ve ayrıca o devirde milliyetçi ve ırkçı retoriğin dışında çok az şey yazıldığından, on dokuzuncu yüzyıl liberalizminin klasik döneminde kaleme alınmış çok az çalışmayı içerecektir. Kaldı ki, John Stuart Mill’in Considerations on Representative Government'nın konuyla ilgili pasajlarında ve Ernest Renan’ın ünlü “Millet Nedir?” konferansında[3] görüldüğü üzere, o dönemin en iyi yapıtları aslında çok özet çalışmalardı.

Okuma listemiz, tarihsel açıdan gerekli bazı yapıtların yanı sıra, konuyu hiçbir önyargıya kapılmadan analiz etmeyi hedefleyen ilk önemli çabalardan seçilecek okumaları ve İkinci Enternasyonal Marksistlerinin “milli mesele” dedikleri önemli, değeri bilinmemiş tartışmaları da kapsayacaktır. Milletlerarası sosyalist hareketin (ki bir sürü zeki kişiyi bağrında topluyordu) en iyi beyinlerinin (yalnızca birkaçını sayarsak; Kautsky, Luxemburg, Otto Bauer ve Lenin) niçin bu sorunda yoğunlaştıklarını ileride göreceğiz[4]. Bu listeye Kautsky’nin bazı çalışmaları büyük ihtimalle, Otto Bauer’in Die Nationalitatenfrage ise kesinlikle girecektir; gelgeldim, sınırlı ama -özgün olmasa bile- görmezlikten gelinemeyecek entelektüel hasletlerinden ziyade yazılışından sonraki politik etkilerinden dolayı, Stalin’in Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu'nu da listeye dahil edilmesi gerekmektedir[5].

Bana kalırsa, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra milliyetçiliği konu alan akademik incelemelerin “ikiz kurucuları” diye adlandırılan kişilerin (Carleton B. Hayes ve Hans Kohn)[6]çağından bu listeye girmeyi hak eden çalışma sayısı fazla değildir. Bu konunun, Avrupa haritasının ilk (ve anlaşıldığı üzere, tek bir) defa milliyet ilkesine göre yeniden çizildiği, Avrupa milliyetçiliğinin sözcük dağarcığının, en azından Hans Kohn’un üzerinde bir hayli durduğu yeni sömürge kurtuluş hareketlerince ya da Üçüncü Dünyacılığı savunanlarca benimsenmeye başladığı bir dönemde dikkatleri kendinde toplamasından daha doğal bir şey yoktu[7]. Söz konusu dönemdeki yazıların bu alanın öğrencilerini bir hayli vakit alan hazırlık okumalarından kurtarabilecek biçimde, daha eski yayınlardan derlenen yığınla malzemeyi içerdiğinden de kuşku duyulamaz. Bu çalışmaların büyük bölümünün eskimesinin temel nedeni, esasen yeni bir döneme geçilmiş olduğunu (burada, Marksistlerin bu gelişmeyi tahmin etmiş olduğunu ekleyelim) milliyetçilerin dışında herkesin kabul etmesiydi. Milletlerin, Bagehot’ın düşündüğü gibi, “tarih kadar eski”[8] olmadığını artık (bilhassa Hayes ile Kohn’un çağındaki çabalarla) bilmekteyiz. Sözcüğün modern anlamı taş çatlasa on sekizinci yüzyıldan eskiye dayanmaz. Milliyetçilik üzerine akademik yayınlarda çoğalma görülmüş, ama sonraki on yıllarda fazla bir ilerleme kaydedilmemiştir. Birtakım insanlar önemli bir katkı diye, milletlerin oluşumunda iletişimin rolünü vurgulayan Kari Deutsch’un çalışmasına işaret edeceklerdir, ne var ki bence bu yazarın vazgeçilmez bir önemi yoktur[9].

Milletler ve milliyetçilik konulu literatürün yaklaşık yirmi yıl önce neden çok verimli bir aşamaya girdiği sorusunun net bir cevabı yoktur, zaten herkes bu fikri kabul etmiş değil. Henüz evrensel ölçüde genelgeçer bir görüş değil bu. Ben, fazla ayrıntıya girmesem bile, son bolümde bu soruna eğileceğim. Ne olursa olsun bu satırların yazarının kanısına göre, 1968-88 döneminde milletlerin ve milli hareketlerin ne olduğu, tarihsel gelişmede nasıl bir rol oynadıkları sorununa gerçekten ışık tutan çalışmaların sayısı, iki kat daha uzun bir zaman dilimini kucaklayan önceki dönemdeki çalışmalardan fazladır. Metin boyunca bu çalışmalardan hangilerini ilginç bulduğum açığa çıkacak, ancak bu noktada birkaç nemli başlığa değinmek yararlı olabilir; yalnız konuyla ilgili kendi yazılarımın birisi dışındakileri anmaktan bilerek kaçınacağım[10]. Aşağıdaki özet liste bu alanı tanımayı sağlayabilir. Milli kurtuluş hareketlerinin bileşiminin çözümlenmesinde yeni bir çığır açan Hroch’un çalışması dışında yazarları alfabetik sırayla aktarıyorum:

—Hroch, Miroslav. Social Preconditions of National Revival in Europe (Cambridge, 1985). Bu kitap, yazarın Prag’da 1968’de ve 1971’de yayımladığı iki çalışmanın bulgularını birleştirmektedir. *

—Anderson, Benedict. Imagined Communities (Londra, 1983) [Türkçesi, Hayali Cemaatler, Çev. İ. Savaşır, Metis Yay., 1992].

—Armstrong, J. Nations before Nationalism (Chapel Hili, 1982).

—Breuilly, J. Nationalism and the State (Manchester, 1982).

—John W. Cole ve Eric R. Wolf. The Hidden Frontier: Ecology and Ethnicity in an Alpine Valley (New York ve Londra, 1984).

—(Der.) J. Fishman, Language Problems o f Developing Countries (New York, 1968).

—Ernest Geliner, Nations and Nationalism (Oxford, 1983) [Türkçesi, Uluslar ve Ulusçuluk, Cev. B. E. Behar-G. Ozdoğan, İnsan Yay., 1992]

—(Der.) Hobsbawm, E. J. ve Ranger, Terence. The Invention of Tradition (Cambridge, 1983). **

—Smith, A. D. Theories of Nationalism (2. basım, Londra, 1983). ***

—Szucs, Jeno. Nation und Geschichte: Studien (Budapeşte, 1981).

—(Der.) Tilly, C. The Formation o f National States in Western Europe (Princeton, 1975).

Bunlara, bir “millet”le öznel bir özdeşleşme duygusuyla yazılan, ama konuyu da ender rastlanabilecek ölçüde tarihsel bağlama oturtup çok iyi yoğuran parlak bir deneyi eklemekten kendimi alıkoyamayacağım:

GwynA. Williams’ın The Welsh in their History (Londra ve Canberra, 1982) içindeki “When was Wales?” başlıklı denemesi.

Sayılan yayınların çoğu “/Bir/ millet nedir?” sorusuna ayrılmıştır. Çünkü insan gruplarını bu şekilde sınıflandırmanın temel özelliği; bir millete ait olanların, milletin bazı açılardan kendi üyelerinin toplumsal varoluşu, hatta bireysel kimliğinde asli ve temel bir yer tuttuğunu iddia etmelerine rağmen, pek çok insan topluluğundan hangisinin bu şekilde nitelenmesi gerektiğine karar vermenin tatmin edici bir kriterinin bulunamamasıdır. Bu, tek başına alındığında, şaşırtıcı değildir; çünkü “millet’i insanın tarihinde çok yeni bir öge olarak düşünür, özgül -ve kaçınılmaz olarak yerel ya da bölgesel- tarihsel konjonktürlerin ürünü sayarsak, “millet”in dünyanın geneline dağılmış olan insanlardan ziyade, başlangıçta da görüldüğü gibi, birkaç yerleşim yerinde ortaya çıkmasını bekleriz. Gelgelelim problem, gözlemcimize bir kuşu nasıl tanıyacağını ya da bir fareyi bir kertenkeleden nasıl ayıracağını anlatabilmemiz gibi, bir milleti diğer birimlerden a priori nasıl ayıracağını anlatmanın bir yolunun var olmamasıdır. Millet izleme kuş izlemeye benzeseydi işimiz kolay olurdu.

E. J. Hobsbawm, 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik “Program, Mit, Gerçeklik”, “Nations and nationalism since 1780 ‘Programme, myth, reality’”, Ayrıntı Yayınları, 2010/4, s. 14-19

Notlar

1. Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), s. 20-21.

2. A. D. Smith, “Nationalism, A Trend Report and Bibliography”, Current SociologyXXI/3, Lahey ve Paris, 1973. Ayrıca bkz. aynı yazarın Theories o f Nationalism (Londra, 2. basım, 1983) ve The Ethnic Origins o f Nations (Oxford, 1986) adlı kitaplarındaki kaynakçalar. Profesör Anthony Smith şu sırada İngiliz dilindeki okurlar için bu alanın başlıca kılavuzudur. (Smith’in bu alandaki son çalışması Türkçede yayımlanmıştır: Milli Kimlik, Cev. B. Sina Şener, iletişim Yay., 1994 - c.n.)

3. Ernest Renan, Qu'est ce que c ’est une nation? (Conf6rence faite en Sorbonne le 11 mars 1882) (Paris, 1882); John Stuart Mill, Considerations on Represen-

4. Zamanın başlıca Marksist yazarlarının yazılarından bir seçki dahil olmak üzere yararlı bir giriş olarak, Georges Haupt, Michel Lowy ve Claduie Weill, Les Marxistes et la guestion nationale 1848-1914 (Paris, 1974). Otto Bauer’in Die Nationalitatenfrage

und die Sozialdemokratie'si (Viyana, 1907; 1924’te çıkan ikinci basımında önemli bir yeni giriş bölümü bulunmaktadır) nedense İngilizceye çevrilmemiştir. Yakın zamandaki bir deneme için, Horace B. Davis, Toward a Marxist Theory o f Nationalism (New York, 1978).

5. 1913 tarihini taşıyan bu metin, etkisi komünistlerle sınırlı kalmayan, özellikle bağımlı dünyayı kapsayacak biçimde milletlerarası düzeye yayılan bir ciltte, Mancism and the National and Colonial Question (Londra, 1936), Joseph Stalin'in diğer yazılarıyla birlikte yayımlanmıştı. [Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Çev. M. Erdost, Sol Yay., 1990]

6. Carleton B. Hayes, The Historical Evolution o f Modem Nationalism (New York, 1931) ve Hans Kohn, The Idea o f Nationalism. A Study in its Origin and Background (New York, 1944); bu çalışmalar değerli tarihsel materyaller barındırmaktadır. “Kurucular” deyişinin kökeni filolojik ve kavramsal tarih alanının paha biçilmez bir incelemesidir, A. Kemilainen, Nationalism. Problems Conceming the Word, the Concept and Classification (Jyvaskyla, 1964).

7. Bkz. Hans Kohn, History o f Nationalism in the East (Londra, 1929); Nationalism and Imperialism in the Hither East (New York, 1932).

8. Bagehot, Physics and Politics, s. 83.

9. Kari W. Deutsch, Nationalism and Social Communication. An Enquiry into the Foundations of Nationality (Cambridge, 1953).

10. Bunlar, The Age of Revolution, 1789-1848 (1962), The Age of Capital, 1848-1875 (1975) ve The Age of Empire, 1875-1914 (1987)’deki konuyla ilgili bölümlere ek olarak kaleme alınmış şu yazılardır: “The attitude of popular classes towards

national movements for Independence”, Commission Internationale d’Histoire des Mouvements Sociaux et Structures Sociales, Mouvements nationaux d ’independence et classes populaires aux XIXe et XX sidcIes en Occident et en Orient, 2 cilt (Paris, 1971, cilt 1, s. 34-44); “Some reflections on nationalism”, der. T. J. Nossiter, A. H. Hanson, Stein Rokkan, Imagination and Precision in the Social Sciences: Essays in Mennory of Peter Netti (Londra, 1972, s. 385-406); “Reflections on ‘Tlıe Break-Up of Britain’ ” (New Left Review, No: 5, 1977); “What is the worker’s country?" (Worlds of Labour’dan  Bölüm 4, Londra

1984); “Working-class internationalism”, der. F. van Holthoon ve Marcel van der Unden, İnternationalism in the Labour Movement  (Leiden-New York- Kopenhag-Köln 1988, s. 2-16).

O sırada yayımlanmadığı (?) için listede sözü edilmeyen kitapların Türkçe baskılarını aşağıya not aldım. DK

*Miroslav Hroch, Avrupa'da Milli Uyanış, Toplumsal Koşulların ve Toplulukların Karşılaştırmalı Analizi,  Çev. Ayşe Özdemir, İletişim Yayınları, 2011. Ayrıca kitabın girişinde yer alan "Millet Nedir?" parçası için bkz. http://www.iletisim.com.tr/images/UserFiles/Documents/Gallery/110110143917.pdf

**Eric J. Hobsbawm , Terence Ranger, Geleneğin İcadı, Agora Kitaplığı, Çev. Mehmet Murat Şahin, 2006

***Anthony D. Smith, Milliyetçilik Kuram - İdeoloji - Tarih, Atıf Yayınları, Çev. Ümit Hüsrev Yolsal, 2013 (Aynı kitap mı, emin değilim. İnternet araştırması beni bu sonuca götürdü. Kitabın baskısını bulunca tekrar bu sayfaya bir not düşeceğim.)