THESEUS'UN GEMİSİ

Bir Gemi Ne Zaman Aynı Gemi Olmaktan Çıkar? 

Klasik bir paradoks olan Theseus'un gemisi paradoksunu anlamak için, ilk önce paradoksun ne olduğunu anlamak gerekir. 

Felsefi Tanımlar: PARADOKS: Felsefede paradoks, görünürde doğru bir önermey­le başlayan bir ifadedir; ama daha derinlemesine sorgulanınca, o doğru görünen önermenin gerçekte yanlış olduğu sonucuna varılır. 

Theseus'un gemisi paradoksuna ilk kez Antik Yunan filozofu (ve Platoncu) Plutarkhos'un yazılarında rastlanır. Plutarkhos, The­seus'un (Atina'nın kurucu kralı) uzun bir deniz yolculuğundan dö­nüşünü anlatır. Yolculuk boyunca, geminin yapılmış olduğu ahşap tahtaların eskiyenleri, çürüyenleri denize atılıp yeni, sağlam tahta­larla değiştirilmiş. Öyle ki, Theseus ve mürettebatı en sonunda yol­culuktan geri döndükleri zaman, geminin yapılmış olduğu ahşap tahtaların tamamı yenilenmiş durumdaymış. Dolayısıyla, şöyle bir soru akıllara takılır: Farklı ahşap kısımları tamamen yenilenmiş olsa bile, geri döndükleri gemi, yola çıkarken bindikleri geminin aynısı mıydı? Gemide ilk ahşap parçalardan biri hala dursaydı ne olurdu? 

Gemide hala iki parça ahşap olsaydı ne olurdu? Bu durum, verile­cek yanıtı değiştirir miydi? 

Meseleye bakmanın bir başka yolu da şudur: Eğer Theseus'un yolculuğa çıktığı gemi A ve yolculuğunu ta­mamladığı gemi B ise o zaman A = B midir? 

THOMAS HOBBES'UN KATKISI 

Çok daha sonra, ünlü on yedinci yüzyıl filozofu Thomas Hobbes bu paradoksu bir adım ileriye taşıdı. 

Farz edelim ki, Theseus'un gemisini bir çöp toplayıcı takip edi­yor. Theseus'un mürettebatı eski tahtaları güverteden attıkça, çöp toplayıcı onları sudan alıp kendi gemisini inşa ediyor. İki gemi li­mana varıyor: Biri Theseus ile mürettebatını taşıyan, yeni ahşaptan yapılma gemi; diğeri ise Theseus'un mürettebatının güverteden attığı eski ahşaptan yapılma gemi. Bu senaryoda, hangi gemi The­seus'un gemisidir? 

Bu senaryoda, çöp toplayıcıyı getiren gemiyi C harfiyle göste­relim. 

B;ıeC olduğunu biliyoruz, çünkü limana iki gemi demirliyor, do­layısıyla bunların bir ve aynı olmadıkları açıktır. 

Öyleyse, bir gemiyi Theseus'un gemisi yapan nedir? O gemiyi oluşturan tek tek parçalar mı? Geminin yapısı mı? Geminin tarih­çesi mi? 

BURADAN NEREYE VARIRIZ? 

Mereolojik kimlik kuramı (mereological theory of identity, MTI) de­

nilen bir kuram, bir şeyin kimliğinin, bileşimindeki parçaların kim­liğine bağlı olduğunu belirtir. Bu kuramın iddiasına göre kimliğin zorunlu bir koşulu, kısımlarda bir aynılığın bulunmasıdır. 

Başka bir deyişle, eğer X'in bütün parçaları aynı zamanda Y'nin de parçaları olsa, X = Y'dir; bunun tersi de geçerlidir. 

Örneğin, X nesnesi, bir zaman diliminin başlangıcında (t1) belirli bileşenlerden oluşur. Eğer o zaman diliminin sonunda (t2), nesne (o drtık Y'dir) aynı bileşenlere sahipse, varlığını sürdürüyor demektir. 

MTl'ya göre, Theseus'un gemisi paradoksunda A = C'dir. Bu, iki gemi olduğu anlamına gelir. Theseus'un yolculuğuna başladığı gemi, çöp toplayıcının içinde geldiği geminin aynısıdır (bu da on­ları tek gemi yapar), bir de Theseus'un limana içinde girdiği, yeni parçalardan oluşan gemi vardır. 

Bununla birlikte, bu sonucun içerdiği bir sorun vardır. Bu senar­yoda, Theseus'un yolculuğunda gemi değiştirmesi gerekirdi, oysa­ki limana B ile geldi (o ise C'ye eşit değil). Ama Theseus, gemisin­den hiçbir zaman ayrılmaz. A ile yolculuğa çıkar, B ile geri gelir ve hiçbir zaman iki geminin güvertesinde bulunmaz (MTI, öyle olması gerektiğini belirtiyor). 

Bu sorunu çözmenin başka olası yolları bulunabilir. MTl'nın de­diğini tamamen bir yana bırakabilir ve onun yerine, A = B savını öne sürebiliriz. Bu senaryoda, yine yalnızca iki gemi vardır: The­seus'un yolculuğuna çıktığı gemi (A) ve yolculuğundan döndüğü gemi (B) tek bir gemi olarak, çöp toplayıcının gemisi ise ikinci gemi olarak düşünülür. 

Bu senaryoda da sorunlar ortaya çıkar. A = B olduğunu söyle­mek, B "# C ve dolayısıyla, A "# C imasını da içerir. Ama bunu söy­lemek uygun düşmez çünkü C'nin her parçası A'nın parçasıdır ve bunun tersi de geçerlidir. Ek olarak, A ve B herhangi bir ortak par­çaya sahip değildir ama yine de onların aynı gemi olduğunu iddia ediyoruz. 

Theseus'un gemisi paradoksuna uygulanabilecek başka bir kuram, uzay-zaman sürekliliği (spatiotemporal continuity, STC) ku­ramıdır. Bu kuram, değişimin aşamalı olması, şeklin ve biçimin ko­runması koşuluyla bir nesnenin uzay-zamanda sürekli bir yol izle­yebildiğini belirtir. Bu, gemide zaman içinde aşamalı olarak yapılan değişikliklere olanak verir. 

Ne var ki, burada bile sorunlarla karşılaşırız! Geminin her par­çası ayrı ayrı kutulara konulsa, dünyanın her yanında farklı yerlere götürülse, sonra da geri getirilip kutuları açılsa ve yeniden monte edilseydi ne olurdu? Bu sayısal açıdan aynı gemi olabilmekle bir­likte, nesne, uzay-zaman boyunca sürekli olarak gemiye benzer bir nesne halinde bulunmaz (dikkat edilirse, MTI bu senaryoya uygun görünüyor). 

THESEUS'UN GEMiSi NE ANLAM TAŞIYOR? 

Elbette ki bu paradoks, gemilerle ilgili bir problem olmanın ötesin­dedir. Theseus'un gemisi gerçekte kimlikle ve bizi biz yapanın ne olduğuyla ilgilidir. Yıllar geçtikçe biz de kısım kısım değişiriz ve yine de kendimizi aynı kişi olarak görmeye devam ederiz. 

Kimliğimiz yapımızdan dolayı mı aynıdır? Eğer öyle olsaydı, bir uzvunuzu kaybetmeniz, hatta saçınızı kestirmeniz halinde, siz artık siz olmazdınız. Zihninizden ve duygularınızdan dolayı mıdır? Eğer öyle olsaydı, anılarınızı kaybetmeniz ya da fikrinizi değiştirmeniz halinde, artık kendiniz olur muydunuz? Bizi oluşturan kısımlardan dolayı mıdır? Geçmişimizden dolayı mıdır? 

Theseus'un gemisi ve kimlikle ilgili içerdiği imalar bugün de hala tartışılmaktadır. 

Felsefe 101 (Paul Kleinman), s. 34-37