Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Seçimler

İki Dereceli Seçimler

Türkiye'de 1945'e kadar iki dereceli seçimler yapıyordu. Anlayacağınız seçmenler milletvekillerini doğrudan kendileri seçmezlerdi; önce halk ikinci seçmenleri seçer, onlar da daha sonra milletvekillerini seçerlerdi. Bu sistem  1876'dan 1946 seçimlerine kadar uygulandı. İlk defa 1946 genel seçimleri öncesinde bu sistem kaldırılarak tek dereceli seçim sistemi getirildi ve bu seçimlerde halk doğrudan temsilcilerini seçebildi. O günden beri seçimler tek dereceli yapılmaktadır.

Tek parti döneminde yapılan seçimler gerçek anlamda bir seçim değildir. Adayların seçilmeme gibi bir tehlikeyle karşılaşmaları söz konusu değildi. Çünkü ikinci seçmenlerin hepsi CHP’liydi. Yani birinci seçmenler CHP’li olan ikinci seçmenleri seçer ve ilan edilmiş olan CHP’li adaylara oy verirlerdi. İkinci  seçmenlerin CHP’li olmayan adaylara -ki bunlar başka parti olmadığı için bağımsız adaylardı- oy vermesi parti tüzüğüne göre suçtu.

...

1923 Seçimleri

1923 seçimlerinin, tek parti dönemindeki diğer seçimlere göre daha özgür bir ortamda geçtiğini söyleyebiliriz. Anadolu Rumeli Müdafaa Hukuk Cemiyeti temeline dayanan Birinci Grup’un, yine aynı temele dayanan İkinci Grup’u tasfiye ettiği bu seçimlerde; bazı illerde gerekenden fazla aday gösterildi.  Ancak gösterilen adayların hepsi de Birinci Grup’a mensuptu. Seçimlerden sonra ARMHCemiyeti Halk Fırkası adı altında yeniden tanımlandı. Bu seçimlerde en fazla oyu Rauf Orbay almıştır.

Bu seçimlerde Musul da seçim bölgesi olarak kabul edilmiş ve nüfusa göre beş milletvekili çıkaracağı hesaplanarak adaylar bile belirlenmişti. Musul’un Türkiye’de kalmayacağı kesinleşince  burada seçimler yapılmamıştır ama bu tutum başlangıçta Hükümetin Musul üzerindeki iddialarının ciddiyetini göstermesi bakımından dikkate değerdir.

Bu seçimlerde İstanbul’dan 16 kişi bağımsız olarak adaylığını koydu ama bunlardan hiç biri seçilemedi..

 ....

“Köylü Aday Aranıyor!”

M. Kemal 20 Nisan 1931 yılında yayımladığı bildiride Türkiye’de ayrı ayrı sınıfların olmadığını, işbölümü itibarıyla farklı işler yapanların bulunduğunu söyledi. 1931 seçimlerinde CHP köylü milletvekillerinin seçilmesine önem vermiş hatta Fahrettin Altay’dan bir milletvekili adayı bulması istenmiş aranan özellikler şöyle sıralanmıştı (aşağıdaki maddeler  özettir).

1. Aday, azınlıklardan (Gayri Müslim) olmamalı, kimsenin adamı bulunmamalıdır.

2.  Azçok arazi, çift çubuk sahibi olmalıdır.

3. Aday seçildikten sonra çiftçi kalacak meslekine sadık olacak, hayatını değiştirmeyecektir.

4. CHF’ye tam olarak sadık olacak, mutaasıp (muhafazakar, tutucu) olmayacaktır.

5. Yeni harflerle az çok okur yazar olacak, eksikliği varsa tamamlayacaktır.

6. Milli Mücadele açısından bir lekesi olmamalıdır. Milli mücadeleye hizmet edenler tercih edilir ama en azından karşı olmayan biri olmalıdır.

 ...

“Milletvekillerinin İsyanı”

Tek parti döneminin milletvekili adayı ilan etme 

usulü, seçilecek milletvekili kadar  aday  ilan  etme  şeklindedir. İlk kez 1943 seçimlerinde CHP, seçime yine tek  parti  olarak  katılmakla  birlikte  birçok  ildeki  adayların  sayısını artırır ve ikinci seçmenlere bunlardan birini tercih etme şansı tanır.

Seçmenle  hiç  ilişki  kurmadan,  aday  gösterilmekle  seçilmeleri  garanti  olan dönemin  milletvekillerinin  ve  siyasal  elitinin  buna  tepkisi  hayli  ilginçtir. 

Bunlardan biri ve 20 yıldır Balıkesir milletvekili 

olan Osman Niyazi,  İsmet İnönü’yü şu cümlelerle eleştirecektir: 

“Harekâtımda daima İnkılâbı ve Şeflerimi 

düşündüm. Bana şimdi git halktan oy  iste  demek,  beni satılığa  çıkarmaktır.  Şef (İnönü) eğer beni satacaksa dellal  (tellal) eline vermeğe lüzum yoktur.” 

Bir diğer milletvekili Sadri Artım ise şöyle yakınır: 

“Ben  bir  gazeteciyim.  Şef (İnönü) son  seyahatinde,  Bursa’daki  nutuklarında  halkın  yiyecek politikası konusunda cumhuriyet hükümetlerine gereken yardımı yapmadığını söylemişti. Benim ne yazdığımı tahmin edersiniz.  Şimdi bana O halktan oy alacaksınız  demek ve beni onun takdirine sunmak doğru olur mu? 

Toplumsal Tarih, sayı.64;