Texier'in Küçük Asya'sı

Nurettin Ceviz*

Lefke Kapı (İznik), Charles Texier'in eseri, 1850, 
http://tayproject.eies.itu.edu.tr/haberarsiv20088.html

Ünlü Fransız arkeolog ve gezgini Charles (Felix-Marie) Texier (1802-1871)[1]’in bundan yaklaşık 170 yıl önce Anadolu’da gerçekleştirdiği iki ilmî gezi ve buna dair  incelemelerinin yer aldığı Asie Mineure, Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnése d’Asie (Paris, Typoqraphie de Firmin Didot Frères, Fils et C., Editeurs de Ľ Institut de France, 1862, 1882) adlı eseri yayınlandığı yıllarda ilim dünyasında büyük yankı uyandırmış, Türk aydınlarının derhal dikkatini çekmiş ve Ali Suat Bey[2] tarafından tercüme edilerek “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Maârif Vekâleti’nin iki numaralı neşriyatı olarak yayınlanmıştı.

Charles Texier'in, Ani surlarını gösteren gravürü, 1842 - 
http://www.virtualani.org/history/part2-turkish.htm

Eserin Fransızca baskıları “antika” kitaplar arasındaki yerini almış olup orijinal bir nüshası Türk Millî Kütüphanesinde dahî bulunmamaktadır. Ali Suat Bey tarafından yapılan Türkçe çevirisi ise alfabe farklılığı, dil ve üslup özelliği sebepleriyle yararlanılması  zordur. Bu baskıda[3] 64 resim ve gravür ile beş resim yer almakla beraber Fransızca metnin yaklaşık yüz elli sayfalık kısmı bulunmamaktadır.

Başbakanlık Tanıtma Fonu Kurulunun katkıları ve Kültür Bakanlığının işbirliği ile Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfının koordinatörlüğünde yapılan ve başından sonuna akademik titizliğin dikkati çektiği elimizdeki yeni çalışmada her şeyden önce Ali Suat Bey tarafından atlanan üç cilde dağılmış hâldeki yüz elli sayfalık bölüm Fransızca aslından çevrilip yerlerine yerleştirilerek eser bir bütün hâlinde günümüz diliyle hem bilim çevrelerine, hem de ilgilenenlere sunulmuştu. Sadeleştirme ve çeviri yoluyla ortaya çıkan metin târihî terimler, olaylar ve şahsiyetler, coğrafî terimler, Sanat Tarihi terimleri gibi açılardan ilgili alanların uzmanı akademisyenlerce ayrı ayrı gözden geçirilmiştir. Arap harfli Türkçe metinle karşılaştırma yapmak isteyenlere kolaylık sağlamak amacıyla Ali Suat Beyin çevirdiği metnin başlangıç sayfalarına parantez içinde işaret edilmiştir.

Midas Anıtı, Texier'in eseri. https://icfadumbartonoaks.wordpress.com/2012/09/19/who-is-charles-felix-marie-texier/

Çalışma, her biri onlarca bölüme ayrılmış olan on kitaptan oluşmaktadır:

Birinci cildin ilk kitabı yazarın yöntemi ve Asya ile ilgili genel tanıtma bilgilerinin verildiği bir giriş niteliğinde düzenlenmiş olup, on yedi bölümden oluşmaktadır.

Yazar, bir gezi kitabı için hiç de şaşırtıcı sayılmayacak bir girişle, gezginlere öğütlerle başlamaktadır (s.4). Ardından İstanbul-Tarsus arasındaki bütün şehirlerin mülkî ve askerî makamlarına hitaben çıkarılmış olan Sultan Mahmut’a ait Pâdişah Fermânı’nı okuyucuya sunmaktadır (s.5).

1830'larda Fransız seyyah Charles Texier'nin bir gravüründe Kilizman - Buladan Köyü insanları tasvir ediliyor. Gravür bize bugün Acemdere'de cami kalıntısı olarak bilinen yerdeki cami hakkında bir fikir veriyor. http://www.kentyasam.com/kilizmandan-kizilbahceye-tarih-icinde-guzelbahce-yhbrdty-3201.html

Önceki gezginlerin Asya ile ilgili inceleme yöntemlerini eleştirerek kendisinin izleyeceği yolu şöyle anlatmaktadır: “Asıl ilmî olan coğrafya bizden, nehir havzalarını izleme sırasıyla dolaşmayı ısrarla isteyecekti. Ancak bu yöntemde, şehirlerin tarihlerini parçalamak ve okuyanın kafasını karıştırmak gibi bir sakınca vardır. Biz, her şehri ayrı ayrı incelemeyi daha doğru buluyoruz. Bu metotla, şehirleri birbiri peşi sıra işgal etmiş olan milletleri, kavimleri ve bunların meydana getirdikleri çeşitli yapıları daha iyi anlarız. Böylece yapıların karakterleriyle âdetler de daha güzel bir tablo sunmuş olur (s. 9).”

Diğer kitapların konuları ise şöyledir:

İkinci Kitap, Bitinya (otuz altı bölüm),

Üçüncü Kitap, Misya (otuz bölüm),

İkinci cilt: Dördüncü Kitap-Eolya-Lidya (otuz yedi bölüm),

Beşinci Kitap, İyonya (altmış bölüm),

Altıncı Kitap, Frigya ve Galatya (altmış bir bölüm),

Üçüncü cilt: Yedinci Kitap, Kapadokya (kırk beş bölüm),

Sekizinci Kitap, Armeniya-Pont-Paflagonya (yirmi beş bölüm),

Dokuzuncu Kitap, Karya-Likonya-İsaurya (yirmi iki bölüm),

Onuncu Kitap, Likya-Pamfilya-Kilikya (kırk altı bölüm).

Hitit, Hattuşa, Yazılıkaya Kabartmaları, Çizim: Texier, 1862
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:YazilikayaTexier.jpg

Bu sadeleştirmeyi önemli kılan eklerden de söz etmek gerekir: Her cildin sonunda bir karma dizin yer alıyor. Ayrıca son cildin arkasında araştırmacılara eserde geçen Anadolu’daki yer adlarının tarihî şekliyle bugünkü karşılıklarını kolaylıkla bulmalarını sağlamak amacıyla Açıklamalı Yer Adları Sözlüğü eklenmiştir. Bunların dışında haritalarla ilgili üç ayrı dizin de bulunmaktadır. Bunlar 1. Bugünkü Yer Adları ve Texier’deki Karşılıkları ile Haritalardaki Yerlerini Gösterir Dizin, 2. Texier’deki Yer Adları ve Bugünkü Karşılıkları ile Haritalardaki Yerlerini Gösterir Dizin, 3. 5. Haritadaki Yer Adlarının Haritadaki Yerlerini Gösterir Dizin. 

Küçük Asya, kaleme alındığı yıllarla mukayese edildiğinde günümüzde de, önemli bir boşluğu dolduracaktır. Onun önemi hem ülkemizin zengin geçmişiyle ilgili olarak ele aldığı konulardan hem de XIX. yüzyıl Türk Tarihi için değerli bir kaynak olmasından ileri gelmektedir. Ancak eserin bu baskısının ön sözünde de değinildiği gibi, bu tür eserlerin genel bir özelliği olan “taraflı” ve “oryantalist” bakış açıları nedeniyle verilen bilgiler kullanılırken dikkatli davranılması gerekmektedir.

Bu duruma, yine ön sözde temas edilen birkaç ifadeyi örnek olarak vermekle yetineceğiz: “...Yazarın bilinç altında bir “Haçlılık” zihniyetinin yattığı, bazen gizlemeye gerek görülmeksizin ifade edilirken, bazen de Türklere ait husuların “küçük görme” şeklinde ortaya çıktığı görülmektedir. Buna bir örnek olarak o sıralarda Osmanlı Devletine isyan eden Kavalalı Mehmet Ali Paşanın sık sık öne çıkarılmasını; Osmanlı Devletinin yıkılmasına ramak kalmışken, Avrupa Devletlerinin Osmanlı Devletine yardım etmesinin tenkit edilmesini verebiliriz. (s. XIV)”.

Trabzon, Ayasofya Kilisesi,    http://eng.travelogues.gr/travelogue.php?view=118&creator=1153981&tag=12963

Kısacası, ön sözde ifade edilen “... Charles Texier’in Anadolu’nun coğrafyasına, tarihine ve arkeolojisine dair verdiği bilgilerin (ören yerleri adlarının tespiti, aralarındaki mesafeler, sınırların tayini, şehirlerin, binaların, abidelerin tavsifi, dağların, ovaların güzellikleri, kitâbelerin okunuş ve tercümeleri vb.) pek değerli olduğunu, ancak yazarın, Anadolu’yu gezip dolaştığı zaman dilimindeki kişisel gözlem ve tespitlerine dair verdiği bilgilerin ihtiyatla karşılanması ve diğer kaynaklardan sağlanacak bilgilerle karşılaştırılarak kullanılması gerektiği ...(s. XV)” görüşünün isabetliliğine katılmakla beraber belirtmek gerekir ki eserin yayınlandığı yıllardan bu yana Küçük Asya’nın tarihi, kültürü, coğrafyası ve arkeolojisi ile ilgili bilhassa Cumhuriyet döneminde yapılan çok sayıdaki bilimsel çalışmanın toplumumuzun çeşitli seviyelerinde yayılma yolu bulduğunu göz ardı etmemek gerekir.

Küçük Asya, lâyık olduğu titiz çalışmadan sonra Türk toplumuyla yeniden tanışırken, ülkemizi tarih ve coğrafyamız aracılığıyla tanıtmanın, “tarihimizle ve coğrafyamızla önce kendimizin dost olması”ndan geçtiğini tekrar etmek istiyorum.

Sonuç olarak; ülkemizin tarihiyle ilgili çok değerli bilgiler içeren bu eserin titiz çalışmalar sonunda bu hâle gelmesini sağlayan Prof. Dr.  Kâzım Yaşar Kopraman ile Yard. Doç. Dr. Musa Yıldız ve böyle önemli bir projenin koordinasyonunu sağlayan Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Başkanı  Hasan Duman Beylere teşekkür ederim. 

---

* Okutman, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi, Arap Dili ve Eğitimi Anabilim Dalı.

---

[1] Charles (Felix-Marie) TEXIER’dir. 1802 yılında Versailles’da doğmuş ve 1871 yılında Paris’te vefat etmiştir. Paris Güzel Sanatlar Yüksek Okulunu bitirmiş; Fransız Bilimler Akademisi ve Paris Arkeoloji Enstitüsü üyelikleri yapmıştır. Bayındırlık İşleri Müfettişliği görevi esnasında Fransız Hükümeti tarafından Anadolu’ya gönderilmiştir. İlki 1833 ve ikincisi 1843 yılında olmak üzere Anadolu’da yıllarca süren seyahat ve incelemeleri sırasında yurdumuzun çok büyük bir kısmını baştan başa gezip dolaşmış, kazılar yapmış, araştırmalarda bulunmuş ve bütün bu çalışmalarının sonuçlarını yayınlamıştır. Bu eserin, Türkiye Arkeolojisi için belki de en orijinal kısmı, topografik haritasını çıkartıp bir çok yerini resimlediği Hititlerin başşehri Hattuşaş (Boğazköy) ile buranın açık hava tapınağı olan Yazılıkaya’yı bulmuş ve dünyaya tanıtmış olmasıdır. Gezip dolaştığı yerlerde sadece antik devirlere ait değil, daha sonraki devirlere ait (Selçuklu, Beylikler, Osmanlı vb.) de önemli şehirlerin, yapı ve anıtların çizimlerini yapmış, uzmanlar tarafından gravürlerle durumlarını tespit etmiştir. Bunlarla da yetinmemiş, Anadolu’nun jeolojik yapısı, coğrafî özellikleri, yer altı ve yer üstü kaynakları ve kültür merkezlerinin tarihî ve o günkü halkın etnik, demografik, kültürel, ekonomik vb. durumu hakkında bilgi vermiş, gözlemlerini aktarmıştır. C. TEXIER ilmî merak ve özel ilgileri ile Osmanlı Devletinin hâkim olduğu topraklarda seyahat ve araştırma yapmak isteyenleri caydırıcı, kasıtlı ve yanlış propaganda ve görüşleri, kendi çalışmalarına ve görüp yaşadıklarına dayanarak, gerek basın-yayın yoluyla, gerekse aydınlatıcı konferanslarıyla, etkisiz kılmak için de gayret sarf etmiştir.

[2]Ali Suat Bey, Mekteb-i Mülkiye mezunu olup, çok iyi Fransi‎zca ve Arapça biliyordu. Kendisi aynı zamanda yazar da olan mütercim, Necid, Hicâz, Körfez ülkeleriyle Irak, Filistin ve Suriye dahil Osmanlı topraklarının pek çok yerinde gezi ve denetlemelerde bulunmuş ve bir süre Anadolu’da Vali Muavinliği/Vali Vekilliği görevi de yapmıştır. Görevi gereği bulunduğu ve gezdiği yerlerde halkın yaşayışı ve yönetime dair değerli gözlemleri olan Ali Suat Bey, bizde örneği pek fazla olmayan bir davranışla, gezi notlarını neşretmiştir: Seyahatlerim (İstanbul, Kanaat Matbaası, 1332, 230+2 s. Bu eser N. Ahmet Özalp tarafından Latin harflerine çevrilerek, İstanbul’da 1996’da yayımlanmıştır.) Ali Suat Beyin iki eseri daha olup, bunlar da: Amerika Cemâhir-i Müctemiası Reis-i Muhteremi Wilson Hazretlerine Açık Mektup (İstanbul, 1919, 15 s.) ve Muhtelif Memleketlerde Beledi Usulleri (M. J. Montagu Harris’den çeviri. İstanbul, Şehremaneti Matbaası, 320+15 s.)’dir.

[3][3] Küçük Asya, I. c. 395 s., 15 gravür (1339); II. c. 487+7 s., 14 gravür (1339); III. c 289+31+2 s., 34 gravür,  5 levha (1340) [Matbaa-i Âmire].

Kaynak: www.doguedebiyati.com, içinde doc olarak.

*Charles Texier'in Küçük Asya Adlı Eseri: Charles Texier, Küçük Asya -Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi-, (çev.:Ali Suat), Lâtin Harflerine Aktaran: Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman, Sadeleştiren: Yard. Doç. Dr. Musa Yıldız, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara, 2002, I-III, (I, LXI+433; II, 481; III, 554), 243+64 gravür, 5 harita.


[Görseller ve alt yazıları bana aittir DK]