Jean
Bottéro
 |
| Georg Friedrich Grotefend |
On dokuzuncu yüzyılın ilk yıllarında bazı seyyahlar, Dicle’yle Fırat arasındaki
uzak topraklardan birtakım tuğlalar ve kil tabletler getirmişlerdi; üzerlerine
serpilmiş bir avuç çivi gibi duran, tuhaf çizgilerle süslüydü bunlar. Bu
okunmaz yazıların en etkileyici olanları, İran’ın güneybatısında, harabe
halindeki eski başkent Persepolis civarında bulunmuştu: Dimdik yükselen
kayalara oyulmuş mezar odalarında birbirine paralel, uzunlu kısalı üç sütun
halinde bu türden işaretler vardı. Besbelli bir yazıydı bu; içindeki çivilere
ve köşeli işaretlere bakarak buna “çiviyazısı” diyeceklerdi.
Bu gizemli çizgilere daha dikkatli bakan bir iki bilim adamı kayalara oyulmuş metinlerin aslında üç farklı yazıyla yazılmış olduğunu anlamışlardı. Hepsi köşeli olmakla birlikte, karakterlerin sayısı her sütunda farklıydı: “Birincisinde” sadece yaklaşık 40 kadar karakter varken “ikincisinde” bu rakam yüze, en büyüleyicileri olan “üçüncüsünde” beş yüze varıyordu!
Göttingen’de yaşayan genç bir Latince öğretmeni olan Georg Friedrich Grotefend daha 1802’de, sırrını ele vermeyecek gibi görünen bu kargacık burgacık yazıların bileğini bükmeyi aklına koymuştu. Büyük bir uysallıkla, her biri bir sütunu kaplayan ve kuşkusuz ayrı birer dile ait olan “üç Persepolis yazısından” altı üstü kırk karakter barındıran birincisini seçti ilk saldırı için; ondaki sadece üç dört satır tutan kısacık yazıya boyun eğdirmesi belki daha kolay olurdu. Nasıl seslendireceğini de, dilini de, içeriğini bilmediği bu belgelerin içine “girebilmek” için başka bir yerden tanıdığı ve talihin yardımıyla bu yazılarda da bulabileceği bir şeye ihtiyacı vardı: Özel isimler; farklı dillerde genellikle pek değişmezdi bunlar. Kurnaz ve inatçı Grotefend böylece üç-dört özel ismi belirlemeyi ve en azından sahiplerinin “protokoldeki” yerini tahmin etmeyi başardı: “Ben, Serhas, Büyük Kral, Kralların Kralı, Kral Darius’un oğlu.” Böylece bunlara denk düşen on kadar çivi biçimindeki işaretin ses değerini de anlamış oluyordu.
Bu küçük kazanım sayesinde bir adım ileri gidip tanımlanmış karakterleri kullanarak, kişiyi, soyunu, kralın unvanını belirtmesi muhtemel “cins isimleri” yarım yamalak da olsa okuyabildi. Ne var ki sökmeye başladığı bu kelimeler, bölgenin antik dininin kutsal kitaplarından derlenmiş Avesta’dan
Bu gizemli çizgilere daha dikkatli bakan bir iki bilim adamı kayalara oyulmuş metinlerin aslında üç farklı yazıyla yazılmış olduğunu anlamışlardı. Hepsi köşeli olmakla birlikte, karakterlerin sayısı her sütunda farklıydı: “Birincisinde” sadece yaklaşık 40 kadar karakter varken “ikincisinde” bu rakam yüze, en büyüleyicileri olan “üçüncüsünde” beş yüze varıyordu!
Göttingen’de yaşayan genç bir Latince öğretmeni olan Georg Friedrich Grotefend daha 1802’de, sırrını ele vermeyecek gibi görünen bu kargacık burgacık yazıların bileğini bükmeyi aklına koymuştu. Büyük bir uysallıkla, her biri bir sütunu kaplayan ve kuşkusuz ayrı birer dile ait olan “üç Persepolis yazısından” altı üstü kırk karakter barındıran birincisini seçti ilk saldırı için; ondaki sadece üç dört satır tutan kısacık yazıya boyun eğdirmesi belki daha kolay olurdu. Nasıl seslendireceğini de, dilini de, içeriğini bilmediği bu belgelerin içine “girebilmek” için başka bir yerden tanıdığı ve talihin yardımıyla bu yazılarda da bulabileceği bir şeye ihtiyacı vardı: Özel isimler; farklı dillerde genellikle pek değişmezdi bunlar. Kurnaz ve inatçı Grotefend böylece üç-dört özel ismi belirlemeyi ve en azından sahiplerinin “protokoldeki” yerini tahmin etmeyi başardı: “Ben, Serhas, Büyük Kral, Kralların Kralı, Kral Darius’un oğlu.” Böylece bunlara denk düşen on kadar çivi biçimindeki işaretin ses değerini de anlamış oluyordu.
Bu küçük kazanım sayesinde bir adım ileri gidip tanımlanmış karakterleri kullanarak, kişiyi, soyunu, kralın unvanını belirtmesi muhtemel “cins isimleri” yarım yamalak da olsa okuyabildi. Ne var ki sökmeye başladığı bu kelimeler, bölgenin antik dininin kutsal kitaplarından derlenmiş Avesta’dan
bilinen
Pers dilinin en eski kelimelerini hatırlatıyordu. Dolayısıyla şu konuda bahse
girebilirdi -ki zaten sonradan yerden göğe kadar haklı olduğu ortaya çıkacaktı;
“Persepolis’teki birinci yazı”da bizzat ülkenin hükümdarlarının diliyle karşı
karşıyaydılar; yani “Eski Persçeyle”; “Hint-Avrupa” dil ailesinin Hint grubunda
konuşulan dillere uzak sayılmazdı, bu nedenle yeniden kurulabilir ve kolayca
anlaşılabilirdi.
Grotefend’in ardından on kadar büyük isim geldi: Rask, Münter, Silvestre de Sacy, Rich, Hincks, Norris, Talbot, Oppert, Rawlinson... Keskin zekâlı, gözüpek, çabuk kavrayan, inanılmaz sabırlı kafalardı bunlar; vardıkları ince sonuçlar sayesinde yazıların çözülmesinde adım adım sonuca gidiliyordu.
“Persepolis yazılarının birincisi”nde son derece özel bir “alfabe” kullanıldığı ortaya çıktı; ülkenin dili olan “eski Persçe”yi ifade ediyordu: Hint-Avrupa’nın İran kolunun o güne dek bilinmeyen en eski haliydi yansıttığı dil. Ahamanışların yazılarında “ilk” sırada yer alıyordu, çünkü Pers İmparatorluğu’nun ve hükümdarının diliydi.
“İkinci yazının” işaretleri ise genellikle başlı başına bir sese, bir “foneme” değil (b, g, s gibi), telâffuz edilebilen bir heceye (ba, ib, kur, vb.) denk düşüyordu; ve gene o güne dek bilinmeyen bir dili ifade ediyordu; bugüne kadar onu herhangi bir dil ailesine bağlamayı başaran da olmadı; bu nedenle bu dili tam olarak kavrayabilmiş değiliz. Adına “Elam dili” dendi, çünkü İran’ın güneydoğusundaki Elam bölgesine aitti. Burada uzun süre kendine özgü bir kültürü olan, bağımsız, zengin bir krallık hüküm sürmüştü. Ahamanış hükümdarları onu fethedip topraklarına katmış olmalarının şerefine resmî yazılarda dilini koruyup kullanmaya özen göstermişlerdi.
Geriye “üçüncü yazı” kalmıştı. En şaşırtıcı olan oydu, beş yüz karakteriyle inanılmaz karışıktı. Karakterlerin her biri metnin içeriğine göre fonetik olarak bir ya da daha fazla heceye (aynı karakter du, gub, gin... olarak okunabiliyordu) işaret edebiliyor, ya da bir, hatta birbiriyle pek az bağıntılı birkaç gerçekliği gösteren bir ideogram olarak kullanılabiliyordu (aynı ideogram “yürüyüş”, “nakliyat”, “ayakta beklemek” olarak anlaşılabiliyordu). Üstüne üstlük aynı hece değeri, fonetik olarak şeklen birbirine hiç benzemeyen farklı işaretlerle verilebiliyordu.
Ama insanı bir anda çarpan ve “üçüncü yazıya” apayrı bir önem kazandıran şey, gerek karakterlerinin sunumu, yani desenleriyle, gerek bu karmaşık sistemin kullanılışıyla onun daha önce kaydedilmiş olan ve kanıtları hâlâ ele geçirilmekte olan yazıyla bire bir aynı olmasıydı: Mezopotamya toprağından çıkan tabletler ve tuğlalardaki yazıyla. Demek ki ülkenin kendi yazısıydı bu. Ve Pers hükümdarları MÖ 539’da ülkenin gözbebeği olan zengin, güçlü ve ünlü Babil krallığını topraklarına katınca, onun yazısını ve dilini benimseyerek resmî kitabelerinin “üçüncü sütununa” koymuşlardı. Pers ülkesinin göbeğinde bulunmalarının nedeni de buydu işte.
Bu kargacık burgacık yazıları en ince ayrıntılarına kadar inceleyenler, çok geçmeden üçüncü sütunun dilinin de, tıpkı gerçek olduğuna inanılması zor yazısı gibi Ortadoğu’nun yaygın modern ve eski dilleriyle yakın akraba olduğunu anladılar: İbranice, Aramca, Arapça... bunların hepsi “Sami” ailesindendi. Bu da bu son dilin okunmasını, anlaşılmasını ve yeniden kurulmasını kolaylaştırıyordu.
Elli yılı dolduran çabanın, sabrın, aklın -ve şansın!- ardından, bir avuç bilim adamı hem yazı hem de dil konusunda yolun sonuna geldiklerini iddia ediyorlardı. Bunun üzerine 1857’de, Londra’daki Royal Asiatic Society üyeleri bu sorunu açıklığa kavuşturmak istediler. Yazı çözücülerin en ünlülerini (Rawlinson, Hincks, Talbot ve Oppert) bir sınavdan geçirmek geldi akıllarına. Üç beş ayrıntı dışında, dört çeviri birbirinin bire bir aynısıydı. Bu da yarım yüzyıllık çalışma ve sıkıntıdan sonra, bir zamanlar Grotefend’in çiviyazılarının erişilmez sırrını saklayan o sapasağlam duvarda açtığı gediğin genişleyerek suru yıktığını, böylece kaleyi bütün meraklılara açtığını kanıtlıyordu.
Grotefend’in ardından on kadar büyük isim geldi: Rask, Münter, Silvestre de Sacy, Rich, Hincks, Norris, Talbot, Oppert, Rawlinson... Keskin zekâlı, gözüpek, çabuk kavrayan, inanılmaz sabırlı kafalardı bunlar; vardıkları ince sonuçlar sayesinde yazıların çözülmesinde adım adım sonuca gidiliyordu.
“Persepolis yazılarının birincisi”nde son derece özel bir “alfabe” kullanıldığı ortaya çıktı; ülkenin dili olan “eski Persçe”yi ifade ediyordu: Hint-Avrupa’nın İran kolunun o güne dek bilinmeyen en eski haliydi yansıttığı dil. Ahamanışların yazılarında “ilk” sırada yer alıyordu, çünkü Pers İmparatorluğu’nun ve hükümdarının diliydi.
“İkinci yazının” işaretleri ise genellikle başlı başına bir sese, bir “foneme” değil (b, g, s gibi), telâffuz edilebilen bir heceye (ba, ib, kur, vb.) denk düşüyordu; ve gene o güne dek bilinmeyen bir dili ifade ediyordu; bugüne kadar onu herhangi bir dil ailesine bağlamayı başaran da olmadı; bu nedenle bu dili tam olarak kavrayabilmiş değiliz. Adına “Elam dili” dendi, çünkü İran’ın güneydoğusundaki Elam bölgesine aitti. Burada uzun süre kendine özgü bir kültürü olan, bağımsız, zengin bir krallık hüküm sürmüştü. Ahamanış hükümdarları onu fethedip topraklarına katmış olmalarının şerefine resmî yazılarda dilini koruyup kullanmaya özen göstermişlerdi.
Geriye “üçüncü yazı” kalmıştı. En şaşırtıcı olan oydu, beş yüz karakteriyle inanılmaz karışıktı. Karakterlerin her biri metnin içeriğine göre fonetik olarak bir ya da daha fazla heceye (aynı karakter du, gub, gin... olarak okunabiliyordu) işaret edebiliyor, ya da bir, hatta birbiriyle pek az bağıntılı birkaç gerçekliği gösteren bir ideogram olarak kullanılabiliyordu (aynı ideogram “yürüyüş”, “nakliyat”, “ayakta beklemek” olarak anlaşılabiliyordu). Üstüne üstlük aynı hece değeri, fonetik olarak şeklen birbirine hiç benzemeyen farklı işaretlerle verilebiliyordu.
Ama insanı bir anda çarpan ve “üçüncü yazıya” apayrı bir önem kazandıran şey, gerek karakterlerinin sunumu, yani desenleriyle, gerek bu karmaşık sistemin kullanılışıyla onun daha önce kaydedilmiş olan ve kanıtları hâlâ ele geçirilmekte olan yazıyla bire bir aynı olmasıydı: Mezopotamya toprağından çıkan tabletler ve tuğlalardaki yazıyla. Demek ki ülkenin kendi yazısıydı bu. Ve Pers hükümdarları MÖ 539’da ülkenin gözbebeği olan zengin, güçlü ve ünlü Babil krallığını topraklarına katınca, onun yazısını ve dilini benimseyerek resmî kitabelerinin “üçüncü sütununa” koymuşlardı. Pers ülkesinin göbeğinde bulunmalarının nedeni de buydu işte.
Bu kargacık burgacık yazıları en ince ayrıntılarına kadar inceleyenler, çok geçmeden üçüncü sütunun dilinin de, tıpkı gerçek olduğuna inanılması zor yazısı gibi Ortadoğu’nun yaygın modern ve eski dilleriyle yakın akraba olduğunu anladılar: İbranice, Aramca, Arapça... bunların hepsi “Sami” ailesindendi. Bu da bu son dilin okunmasını, anlaşılmasını ve yeniden kurulmasını kolaylaştırıyordu.
Elli yılı dolduran çabanın, sabrın, aklın -ve şansın!- ardından, bir avuç bilim adamı hem yazı hem de dil konusunda yolun sonuna geldiklerini iddia ediyorlardı. Bunun üzerine 1857’de, Londra’daki Royal Asiatic Society üyeleri bu sorunu açıklığa kavuşturmak istediler. Yazı çözücülerin en ünlülerini (Rawlinson, Hincks, Talbot ve Oppert) bir sınavdan geçirmek geldi akıllarına. Üç beş ayrıntı dışında, dört çeviri birbirinin bire bir aynısıydı. Bu da yarım yüzyıllık çalışma ve sıkıntıdan sonra, bir zamanlar Grotefend’in çiviyazılarının erişilmez sırrını saklayan o sapasağlam duvarda açtığı gediğin genişleyerek suru yıktığını, böylece kaleyi bütün meraklılara açtığını kanıtlıyordu.
Elimizdeki çiviyazısı arşivleri, insanlığın belleğinden silinmiş bu saygıdeğer evrensel kültürü en azından incelememize olanak verdi. Ona dahil olan halkları ve dilleri tanımayı öğrendik. Ardından en az yukarıda anlattığımız kadar zor ve eşsiz bir “tarihsel serüven” yaşayarak, çok eskiden heterojen bir toplumun varolduğunu ve çok önemli bir role sahip olduğunu keşfettik; bu toplumun diliyle (Sümerce) Sami kökenli Akkadca arasındaki fark (bugün böyle söylüyoruz; eskiden “Asurca” denirdi), Çince’yle Fransızca arasındaki fark kadar büyüktür.
İnsanoğlunun belleğinden tamamen silinmiş olan bu iki farklı dilin dilbilgisini ve kelime dağarcığını zor da olsa yeniden kurduk; böylece yavaş yavaş yeryüzüne çıkan bütün çiviyazılı belgeleri sadece okumakla kalmadık, anladık da: Yazılar yaklaşık MÖ 3. binyılın sonuna kadar daha çok Sümerce’dir. Ardından Akkadca ona üstün gelirse de Sümerce, Rönesans’a kadar Latince’nin durumunda olduğu gibi bilgelerin, kültürlü insanların ve din adamlarının dili olarak varlığını korudu.
Çiviyazısı MÖ 3. binyıldan 1. binyıla dek kullanıldı. Sümerce’nin, Akkadca’nın, Hititçe’nin ve Persçe’nin ard arda kayda geçirilmesini sağladı. Eski Pers dilindeki bu yazı soldan sağa doğru okunur. Çevirisi şudur: “Serhas, Büyük Kral, Kralların kralı, Ahamanış Kral Darius’un oğlu.” Grotefend de bunun gibi kısa bir yazıyı inceleyerek Serhas, Darius ve Ahamanış (sülalenin kurucusu) gibi özel isimleri (sarıyla boyanmış olanlar), cins isimler olan “kral”, “büyük” ve “oğul”dan (beyazlar) ayırabilmişti. O zamanlar yıkılmaz bir kale olan çiviyazısına ilk “girişi” de böyle olmuştu.
Jean Bottéro, Ecole Pratique des Hautes Études’de Özel Araştırmalar Müdürü
Toplumsal Tarih, Ocak-Mart 2004 No: 22
Çeviri: Saadet Özen
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder