Huzeyfe
SAYIM
Özet
Zerdüştîlik
Eski İran dinleri arasında önemli bir yere sahiptir. Bu din ilk bakışta düalist
bir görünüm arz etse de aslında monoteist bir din olduğunu söyleyebiliriz.
Her dinde
olduğu gibi Zerdüştîlik’te de bir zaman, kozmogoni ve yaratılış anlayışı vardır.
Var oluş,
toplamı on iki bin yıl olan üçer bin yıllık dört dönemden meydana gelmiştir.
Birinci dönemde Ahura Mazda varlıkları ruhî bir halde yarattı. İkinci devirde
Ahura Mazda varlıkların bedenlerini de yarattı. Kötülüğün sembolü olan Angra
Mainyu da kendi yardımcılarını bu devirde yarattı. Üçüncü dönemde ise Angra
Mainyu kötülükleri ve zararlı varlıkları yer yüzünde yaydı. Dördüncü devirin
ilk bin yılında Zerdüşt temiz bir bakireden yeniden doğarak dünyadan
kötülükleri kaldıracak. Bu dönemin ikinci bin yılında yeniden kötülüklerle
mücadele etmek için Zerdüşt’ün neslinden bir peygamber gelecek ve son bin yılda
ise insanlığın umumî kurtarıcısı Saoshyant gelecek, yeryüzünü bütün
kötülüklerden temizledikten sonra hakimiyeti Ahura Mazda’ya teslim edecektir.
Zerdüşt
diğer peygamberlerin yaptığı gibi tek tanrı inancını yaymaya çalışmıştır. O hiçbir
zaman kötülüğün sembolü olan Angra Mainyu’ya ibadet edilmesini istememiştir.
Anahtar Kelimeler: Ahura Mazda,
Angra Mainyu, Zerdüşt, kozmogoni, yaratılış, messianizm (mehdîlik), Saoshyant.
Abstract
Zoroastrianism
has an important place among the old persian religions. Although at first it looks
as if dualism, indeed it is a monoteist religion.
Like all
other religions, Zoroastrianism has a perceptions of time, cosmogony and creation.
Creation
contains four periods each consisting three thousand years; totally
twelve
thousand years. In the first period Ahura Mazda gave a spiritual existence to beings. In
the second period, it created them physically. Angra Mainyu who is the symbol of evil,
also created its assistants in this period. In the third period Angra Mainyu
spread evil and
harmful creatures all over the world. In the first one thousand year of the
fourth period,
Zarathustra will abolish evil things on the earth coming into the world from a
pure
virgin. In
the second millinium year of this period a prophet from Zoroaster’s generation will come in
order to fight against evil things and in the last millenium common savior of the mankind
Saoshyant will come and celan the earth from all evil things then he will hand over the
sovereignity to Ahura Mazda.
As all
prophets, Zoroaster tried to spread monotheism. He never wanted to be
worshipped
to Angra Mainyu who is the symbol of evil.
Key Words: Ahura Mazda, Angra
Mainyu, Zoroaster, cosmogony, creation, messianism, Saoshyant.
Giriş
Zerdüştîlik,
eski İran dinlerinin Zerdüşt tarafından reforma tabi tutulmuş hali olup çok
tanrıcılıktan tek tanrıcılığa doğru yol almış bir dindir. Bu dine adını veren
Zerdüşt, Dinler Tarihçilerince ve Batılı bilim adamlarınca bir reformist ve hatta
bir peygamber olarak anılır.
Eski İran’ın
çevresindeki dinî kültürlere etkisi bilinmektedir. Sami dinler dışında döngüsel
zaman kavramı yerine doğrusal zaman kavramı ve ayrıca pek çok dinî fikir
İran’da ortaya çıktı, yeniden değerlendirildi ve sistemleştirildi. Pek çok düalist
sistemin açıklanması (kozmoloji ile ilgili düalizm, ahlâkî düalizm, dinî düalizm);
kurtarıcı (Mesih, Mehdi); iyimser bir eskatoloji (ahiret anlayışı) geliştirilmesi;
iyiliğin ve evrensel selâmetin kesin zaferinin ilân edilmesi; vücudun yeniden dirileceği
doktrini ve gnostik mitler Zerdüştîlik içinde yerini aldı. 1
Aslında
Zerdüşt tamamıyla yeni bir mesaj getirmemiş, öğretisini eski Arî geleneği
üzerine inşa etmiştir. O bunu zamanın ihtiyaçlarına göre değiştirerek yapmıştır.
2
Batı’da
Zoroaster ya da Zarathustra adlarıyla bilinen Zerdüşt’ün sisteminde iyiliğin
kötülüğe galip gelmesi ve dünyanın yenilenmesi söz konusudur. Dünyanın yenilenmesi
motifi Yakın Doğu’da, Hint-İran halkları ve diğer halklar tarafından da
bilinmektedir. Ancak Zerdüşt’ün anlayışındaki yenilenme, kozmik bir ayin olan mevsimlere
bağlı bir yıllık yenilenme olmayıp, Ahura Mazda’nın iradesiyle her varlığın
yargılanacağı, iyilerin ödüllendirilip kötülerin cezalandırılacağı bir yenilenmedir.
3
Bütün
dinlerin kendilerine has evreni ve onun bir parçası olan dünyayı algılama
biçimleri vardır. Bu algılayışta zaman kavramı da önemli bir yer tutar. Bu bağlamda
Zerdüştiliğin zaman anlayışı Sami dinler dediğimiz Yahudilik, Hıristiyanlık ve
İslâmiyet’in zaman anlayışı ile benzerlik oluşturmaktadır. Bu dinlere göre
zaman doğrusal bir çizgi gibi sonsuzluktan başlayıp sonsuzluğa doğru gider.
Yaratılış
ise belli bir noktada başlar, devam eder ve sonunda kıyamet dediğimiz bir sonla
tamamlanır. Kıyametten sonra ise zaman sonsuz olarak devam edecektir.
Doğrusal
zaman anlayışı dışında Hint dinlerinde olduğu gibi bir de döngüsel zaman anlayışı
vardır. Döngüsel zaman anlayışında yaratılış bir noktada başlar belli devirlerden
sonra sona erer. Bir sükunet döneminden sonra yaratılış yeniden başlar ve
böylece tekrarlanarak devam eder.
1. Zerdüştîlik’te Kozmogoni ve Yaratılış
Zerdüştîliğin
kozmogonisine göre arzın merkezinde Hara Dağı ve yerin bütünüyle etrafında
Harburz Dağları vardır. İnsanlar yeryüzünün yedi bölümünün sadece birisinde,
Khavaniratha’da otururlar. Onun güneyinde Hara’dan akan sular Vuruksha denizini
teşkil eder. Bu denizin ortasında göksel cevher (kristal)den meydana gelmiş bir
dağ vardır; onun üzerinde de bütün ağaçların ilk örnekleri ve aynı şekilde
Ölümsüzlük Ağacı veya Beyaz Haoma vardır. Vurukasha nehrinden ayrılan iki
nehir, Khwaniratha’ya batıda ve doğuda sınır çizerler. 4
Diğer
dinlerde de bulunan dünyanın merkezi kavramı ve kutsal dağ motifi
Zerdüştîlik’te de bulunmaktadır. Arilerin yaşadıkları yer, yer yüzünün
merkezidir ve onun tam ortasında Hara-bareza
(Elburz) dağı vardır. 5
Zerdüştîliğe
göre evren kristal gökten insanlara varıncaya kadar altı safhada yaratılmıştır.
Ancak, Zerdüştîlikte yaratılış ortaya çift kutuplu bir görünüm koyar. Birincisi
ışıktan ve hakikatten ibaret olan Ahura Mazda’nın; ikincisi ise karanlık ve
yalandan ibaret olan Angra Mainyu’nun yaratışıdır. Onlar zıtlarıyla daha iyi tanımlanabilirler:
Şeytanın zıddı olarak Tanrı, Tanrının zıddı olarak da Şeytan.
Tanrı hayatı
yarattı, diğeri ise ölümü. Gerçek dünya onların mücadelesinin bir sonucudur.
Her şey bu ikisi arasındaki çatışmadan ibarettir. Ahura Mazda, kendisinde hiçbir
kötülüğün bulunmadığı bir dünya olan Airyana Vaeja’yı yarattı. Bunun üzerine
tamamen ölüm olan Angra Mainyu geldi ve daevaların işi olan nehirdeki yılanı ve
kışı yarattı. On ay kış, sadece iki ay yaz oluyordu. Ahura Mazda’nın yarattığı ikinci
iyi topraklar Soğdluların ikamet ettikleri ovaydı. Buna karşı Angra Mainyu sığırlara ve
bitkilere ölümü getiren çekirgeyi yarattı. Kısaca ifade edecek olursak Ahura
Mazda’nın yarattığı her bir iyi ülke ve memleket karşılığında Angra Mainyu inkârı,
göz yaşını, kibirlenmeyi, hastalıkları, büyüyü ve her türlü olumsuz şeyleri yarattı
ve artık yeryüzünde kötülüğün bulunmadığı bir yer kalmadı. 6
Zerdüştilikte
yaratılış dört devirden oluşan on iki bin yıllık bir zamanı kaplar:
Bu devirlerden birincisi manevî yaratılış
dönemidir. Bu ilk üç bin yıllık
dönemde
Ahura Mazda melekleri, iyi ruhları ve Fravaşileri, yani canlıların ezelî ruhî
suretlerini yarattı. Bu dönemde yaratıklar manevî bir şekilde kaldılar. Böylece
onlar görünmez bedenleriyle düşünemez ve hareket edemez durumdaydılar. Ahura Mazda,
Angra Mainyu’nun geleceğini önceden biliyordu ve zamanı gelince Angra Mainyu
karanlıktan zuhur etti. Ahura Mazda, Angra Mainyu’ya aralarında barış
olmasını
teklif etti, fakat bu gerçekleşmedi. O zaman Angra Mainyu diğer dokuz bin yılı
kaplayacak, fakat sonunda “Işığın zaferi”
ile tamamlanacak bir savaş ilân etti. Zaferin kutsal silahı Zerdüştîliğin temel
duası olan Ahuna Vairya formülü idi.
Bu formül
aynı zamanda Zerdüştîlikteki Mesih inancının bir delili olarak kabul edilir. 7
İkinci üç bin yıllık devre varlıkların
bedensel olarak yaratıldıkları dönemdir. Bu devrede Tanrı iyi varlıkları,
Angra Mainyu ise kötü ve zararlı varlıkları yaratmıştır. Bu dönemde Ahura
Mazda, İyi Düşünce (Vohuman)’yi, aynı zamanda diğer beş meleği de yarattı.
Ehrimen buna mukabil olarak zıt altı kuvvet yarattı.
Ahura Mazda
dünya yaratıklarından olarak ilk önce gökyüzünü ve dünyanın ışığını yarattı. 8
İkinci
olarak suyu; üçüncü olarak yeri; dördüncü olarak bitkileri; beşinci olarak
hayvanları; altıncı olarak da insanlığı yarattı. 9
Üçüncü devre ise Angra Mainyu’nun, Ahura
Mazda’nın güzel yaratıklarına müdahale
etmesiyle başlar; Kötü Ruh hastalık, yıkım ve zararlı varlıkları yayar.
O, suları,
yeryüzünü, bitkileri ve ateşi, bunlara ilâveten ilk insanı ve ilk boğayı
öldürür. Bu devir, ilk insandan Zerdüşt'e kadar, insan ırkındaki değişmeleri de
kapsar. 10
Dördüncü devre, ölülerin dirilişi ve son yargılama
ile bitecek olan dönemdir. Bu dönemde İran Messianizmi (Mehdilik) söz
konusudur. Bu dönemin ilk bin yılın başlangıcında temiz bir bakireden Zerdüşt
doğacak, onun tebliğinin tesiri on asır sürecektir. Daha sonra zamanın
ilerlemesiyle dünyanın umumî ahlâkî durumu kötüleşecektir. Nihayet Zerdüşt’ten
sonra ikinci bin yılda, yine Zerdüşt'ün zürriyetinden bir peygamber gelecek ve
bu durum üçüncü bin yılda da tekrar edecektir.
Ancak üçüncü
bin yılda gelen tebliğcinin ismi Saoshyant olacak ve o dünyaya hakim olarak
yeryüzünü şer kuvvetlerden temizleyecek, Zerdüşt'ün tebliğini yenileyecek,
dünya Zerdüşt’e inananlarla dolacaktır. Bin yılın sonunda ise o, hakimiyeti Ahura
Mazda'ya teslim edecek ve bu suretle dünya son bulacaktır. 11
Görüldüğü
üzere on iki bin yıllık uzun yaratılış dönemi dört büyük devire bölünmüştür. Bu
süre hem başlangıç, hem de sonuç itibarıyla sonsuzluk ile sınırlanmıştır.
Bundahishn’de zaman hakkında şunlar söylenmiştir: "Yaratılışın sınırı yoktur,
ancak yaratılmışın sonu sınırlıdır, yani Kötü Ruh sonunda güçsüz kalacaktır.
Bundan sonra zaman ebedi olarak sonsuzluğa kadar yeniden başlayacaktır.” 12
Zerdüştîlik'in
temelini iyilik ve kötülük zıtlığı üzerine kurulmuş olan düalizm oluşturur.
Ahura Mazda'nın yarattığı iyiliklerden her birine Angra Mainyu'nun bir kötülüğü
mukabelede bulunur. Bu asırlarca böyle olmuş, bundan sonra da böyle olacaktır.
Ahura Mazda güçlüdür, fakat onun gücü sonsuz değildir. Angra Mainyu ve binlerce
kötülük cinlerine karşı ona iyilik cinleri ve büyük melekler olarak bilinen
Ameshas Spentalar yardım eder. Onlardan birisi olan Sraosha ruhların öbür dünyaya seyahatlerinde yargıçtır. İnsanlığın
işlemiş olduğu kötülükler Angra Mainyu’ya yardım olduğu gibi, insanlar
faziletli bütün davranışları, kurbanları ve duaları vasıtasıyla Ahura Mazda'ya
yardımcı güçler oluşturur. Bu düalizmin sonucu sadece uygulamada ayinlerin
tamlığı ve temizliğine dayanmakta; aynı zamanda, insanın en büyük iyiliği aktif
fazilete, doğruluğa, cesarete, hayırseverliğe bağlıdır.
Bir tarla
açmak, bir kanal kazmak, bir köprü yapmak, karınca ve kurbağa gibi zararlı
hayvanları yok etmek İyi Tanrı’nın yararına hizmet etmek demektir. 13
2- İnsanın ve Diğer Canlıların Yaratılışı
Zerdüştîlik'de
varoluş ruhi hal (mende) ve fizikî hal (getit) olarak iki şekilde tasavvur olunur.
Bunun teferruatı ise şöyle gerçekleşmiştir: Kötü Ruh'un karışıklığı süresince
Ahura Mazda, Vohuman (İyi Düşünce)’ı ve diğer büyük beş meleği yarattı. Ehrimen
buna karşılık olarak zıt altı kuvvet yarattı. Daha önce belirttiğimiz gibi
Ahura Mazda dünya yaratıklarından ilk önce gökyüzünü yarattı. İkinci olarak suyu;
üçüncü olarak yeri; dördüncü olarak bitkileri; beşinci olarak hayvanları;
altıncı olarak da insanlığı yarattı. Başlangıçta, önce insanların ruhları ve
şuurları yaratıldı. Hürmüz onlarla konuştu ve onlara zalim Ehrimen ile
çarpışmak için bedenli bir şekil almayı ve sonunda tamamıyla ölümsüz ve
ebediyen mükemmel olmayı isteyip istemediklerini sordu. Bunun üzerine onlar
bedenli bir şekilde yaratılmaya razı oldular. Kötü Ruh'un karışması ve şeytanların
yok olması dürüst insana bağlanmıştır.
İkinci üç
bin yılda Gayomart denilen ilk insan ile ilk boğa bir saldırıya uğramadan var
olagelmişlerdir. 14
Üçüncü üç
bin yılın başlangıcından itibaren ilk insanın ve ilk boğanın organları sürekli
Angra Mainyu’nun saldırılarına maruz kalmış, fakat Gayomart’a tayin edilen
zaman henüz gelmemiştir. O, yıkıcı gelmeden otuz yıl daha yaşayıp hüküm
sürmüştür. Angra Mainyu’nun hücumuna uğrayan boğa, sağ tarafa düşmüştür; onun
bedeninden ve azalarından bitkiler, tohumundan ise hayvanlar meydana gelmiştir.
Gayomart ise sol tarafa düşmüş ve onun toprak tarafından alınan tohumunun bir
parçasından insan çifti olan Mashya ve Mashyoi kırk yıl bir bitki gibi büyümüş
ve sonra onlar bir erkek ve bir kadın şekline dönüşmüştür. 15
Ahura Mazda,
ilk çift olan Mashya ve Mashyoi’ye şöyle dedi: “Sizler insansınız, dünyanın
efendisisiniz. Düşünce bakımından mükemmel olarak, yaratıkların ilki olarak
sizleri yarattım. İyi olanı düşününüz, iyi olanı söyleyiniz, iyi olanı yapınız;
asla daêvalara tapmayınız.”
Onların ilk
düşüncesi “Bu Tanrı’dır” oldu. “İşte bir insan varlığı” diyerek, birbirlerinden
hoşlandılar. Onların ilk işleri yürümek oldu. Sonra yemek yediler ve şöyle
dediler: “Suyu, yeri, toprağı, ağacı öküzü, yıldızları,
ayı, güneşi ve diğer bütün iyi yaratıkları, hem meyveyi, hem de kökü yaratan
Ahura Mazda’dır.” Sonra onlara şeytan tarafından gönderilmiş bir düşünce vaki
oldu ve onlar şöyle dediler: “Suyu, yeri, ağaçları ve diğerlerini yaratan,
Angra Mainyu’dur.” Onlar böyle konuştular ve şeytan yalandan zevk aldığı için
Angra Mainyu böylece ilk zevki tattı. Başlangıçta temiz olan Mashya ve Mashyoi
böylece yalanın kurbanı oldular. Kötülük Ruhu onlardan daha çok kabahatli
olduğu için ilâhî güçler
o ilk iki insanı korumaya devam ettiler. Böylece onlar ateşin nasıl yakılacağını,
nasıl kullanılacağını ve ihtiyaçlarını nasıl karşılayacaklarını öğrendiler.
Onlar, yedi
çift çocuk doğurdular. Bunlardan bir çifti Siyamek ve Siyameki’dir.
İnsanlığın on beş ırkının kendilerinden türediğine inanılan çiftin
adları ise Fravak ve Fravakain’dir. İnsanlığa pek çok husus ilham edilmiş ve
medeniyet böylece kurulmuştur. İlk kral Hosheng ve halefi Tahmuras ise Kötülük
tarafından rahatsız edilmekten uzaktılar. Zira onlar şeytanları hükümleri
altına almışlardı.16
İnsanoğlunun
türemesi konusunda Gayomart hakkındaki rivayetten başka bir de Yima efsanesi
vardır. Bu efsaneye göre Yima (Hind'de Yama), aslen çiftcinsiyetli bir varlık
idi. Hindo-İran döneminde o insan vücutlu bir varlığa dönüştü.
Yima ve
Yimeh erkek ve kız kardeş olan ikizlerdi. Bunların evlenmesiyle insan nesli
çoğaldı. Ayrıca bütün hayvanların boğadan türediğine inanılan mitoloji eski İran'da
tek inanış biçimi değildir. Güzel ve faydalı hayvanların yaratılışı Ahura Mazda'ya,
çirkin ve zararlı olanların yaratılışları ise Angra Mainyu'ya atfedilmiştir.
Ahura Mazda,
her zaman inisiyatifi elinde bulundurmuş ve yarattıklarını mükemmel
yaratmıştır. Ehrimen’in eserleri ise orijinallikten yoksun ve Ahura Mazda'nın eserlerini
taklitten ibarettir; Ahura Mazda köpeği yarattığı zaman, hasmı kurdu yaratarak
ona cevap verir. Hürmüz insanı yarattığı zaman Ehrimen maymunu yaratır. 17
3 -Zerdüştîlik'te Tanrı İnancı
Eski İran, Mitraizm dışında Zerdüştîlik, Mazdekîlik, Mecusilik gibi inançlara ve Zurvanizm ve Maniheizm gibi dinlere şahit olmuştur. Temelleri Vedalar"a kadar uzanan köklü bir
kültürün asırlarca değişik toplumlarda yaşanması, farklı komşu kültürlerin
birbirlerini etkilemesi sonucu tanrı anlayışı da zaman içinde farklılaşmalar
göstermiştir. Bilindiği üzere Mitraizm döneminde tapınılan tanrı
Mitra, Güneş
ve Işık tanrısı olarak kabul ediliyordu. Kötülüklerle mücadele etmek için
peygamberî bir misyonla geldiğini ilân eden Zerdüşt, tüm peygamberler gibi tek
tanrı (Ahura Mazda) inancını ve iyiliği yaymaya çalışmış, Kötü Ruh (Angra Mainyu)’un
insanlara kötülük yapmasını engellemek için, onların bedenlerinde barınmasına
izin verilmemesini öğütlemiş ve Mitraizm'in kutsal içkisi Haoma'yı
içmeyi
yasaklamıştır.
‘Her şeyi
bilen Rab’ anlamına gelen Ahura Mazda, Gatalar’da
mutlak ve tek tanrı olarak geçmektedir. Zerdüşt Yasna/44'de Ahura Mazda'yı
şöyle tasvir etmiştir:
“Güneşi ve
yıldızları kim yörüngesine oturttu?
Ay'ı hemen
kendine alıp kaybediveren kimdir?
Dünyayı onun
aşağısında tutan kimdir?
Suları ve
bitkileri tutan kimdir?
Rüzgârı ve
bulutları koşmaya sevk eden kimdir?
Uykuyu ve
uyanıklığı yaratan hangi yaratıcıdır?
Sabah, öğle
ve akşam vazifedeki,
Mesuliyet
şuurunu uyandıran kimdir?
Ey Hakimi-i
Mutlak!
Seni ezel ve
ebet olarak ruhumla buldum.”18
Avesta'nın tamamında, yaratılış,
bütünüyle Ahura Mazda'ya atfedilmiş olmasına rağmen, bir miktar yaratma
faaliyeti de Ameşa Spentalar'a izafe edilir. Bazı araştırıcılar Altı Kutsal
olarak bilinen Ameşa Spentaların kendilerine ait vücutları bulunmayan birer
kavram olduğunu, gerçekte ise bunların Ahura Mazda'nın sıfatları olduğunu iddia
ederler. Avesta'nın muahhar yazmalarında ise onun baş melek olduğu ifade
edilir. 19
Zerdüştîlik'te
ruhanî âlem tamamıyla iyi olmadığı gibi, maddi âlem de tamamıyla kötü değildir.
Temelde maddi âlem de iyidir; çünkü onu da Ahura Mazda yaratmıştır. Bu nedenle
Zerdüştîler, maddi âleme saygı duyarlar. Yeryüzündeki her şeyin insanlarca
kullanılması, onların nimetlerinden kutsal hayata katkısı olacak biçimde
yararlanılması gerekir. 20
Zerdüştîlik'te
başlangıç kısmı çelişkili gözüken husus Yüce Tanrı’nın iyi olan şeyler yanında
kötü ve olumsuz olarak gördüğümüz şeyleri de yaratmasıdır. Gerçekten de Yüce
Rab Ahura Mazda bütün zıtlıkların yaratıcısıdır. 21
Zira ikiz oğullar
olan Spenta Mainyu (İyilik Yapan Ruh) ve Angra Mainyu (Olumsuzluğu Yapan Ruh),
hakikat (asha)in ve yalan (druj)ın düzeni arasındaki seçeneklerdir.
Bunlar ise
düşünceler, sözler, iyi veya kötü amellerden ibarettir. Bunlar bir anlamda
Ahura Mazda'yı kötülüğün yaratıcısı yapar; zira yalan (druj) Angra Mainyu'nun seçiminin
önüne geçer. Çünkü bu, onun oğludur. Diğer taraftan bu ahlâkî düalizm teolojik,
kozmolojik ve antropolojik veçheleri de ihtiva eder. 22
Ancak bu düalizmin derinliğinde monoteizmin bulunduğunu da kabul etmek
gerekir. Zaten İran dinlerinin
en düalist olanında bile Tanrı’nın şeytan ile alâkasının ötesinde ve üstünde
bir payesi vardır. Eskiden Altın Çağda o yalnız var olması gerektiği gibi, hasmını
yok ettikten sonra, gelecekte de yalnız o var olacaktır. 23
Bazılarının
bir reformcu, bazılarının ise bir peygamber olduğunu ifade ettikleri Zerdüşt,
Eski İran’a Tevhit (Tek Tanrı) inancını getirmiştir. “Onun getirdiği din bir
düalizm gibi gözükse de Tek Tanrı’ya dayanan bir din idi” şeklinde yorumlar
getirerek Zerdüştiliğin aslında bir “Tevhit Dini” olduğunu belirtenleri haklı gösterebilecek
en önemli husus, Zerdüşt’ün öğretilerinde hep, sadece Ahura
Mazda’ya
ibadeti telkin etmiş olmasıdır. 24
Zerdüştîlik
şeklen bir düalizm gibi gözükse de Ahura Mazda’nın rakibi ve hasmı olan
Ehrimen, kötülüğün sembolü olarak kabul edilmiş, kendisine ibadet etme
istenmediği gibi onu zayıf düşürecek,
Ahura
Mazda’yı kuvvetlendirecek şekilde yaşamak ve ibadet etmek telkin edilmiştir.
İran
inançları içinde Zurvanizm, Ahura Mazda ve Angra Mainyu’nun ortaya
çıkışını izah etmede kolaylık sağlar gözükmektedir. Zurvan’a bazen
"zaman" bazen de "uzay" gözüyle bakılmıştır. Ondan Ahura
Mazda ve Angra Mainya, ya da ışık ve karanlık doğmuştur. Avesta’da
"Zurvan" kelimesi nadiren zikredilmiştir, ancak her zaman onun zaman
ve kaderle ilişkisi olmuştur. Ahura Mazda tarafından yaratılmış
olan Cinvat (Sinvat) köprüsüne ulaşmadan önce inananların ve dinsizlerin
ruhları Zurvan tarafından yaratılmış olan yol üzerinde ilerlerler. 25
İnanışa
göre, Ahura Mazda ve Angra Mainyu’nun ortaya çıkışıyla Zurvan arasında da çok
sıkı bir ilişki vardır. Çok yaygın olan bir mitolojiye göre Zurvanbin yıl
boyunca bir oğlan çocuğuna sahip olabilmek için kurban sundu. Kurbanın etkisinden
şüpheye düştüğü için o, iki çocuğa hamile kaldı: Kurbanın kabulünden dolayı
Ahura Mazda, gizli şüphesinden dolayı da Angra Mainyu doğacaktı. Zurvan ilk doğanı
dünyanın sahibi yapmaya söz verdi. 26
Babasının
düşüncesinden haberdar olan Hürmüz bunu Ehrimen'e haber verdi. Bunun üzerine
Ehrimen, Hürmüz'den önce dışarı çıktı. Zurvan söz verdiği veçhile sözünü
çiğnememek için krallığı dokuz bin
seneliğine Ehrimen'e verdi. Daha sonra ise Hürmüz hüküm sürecek ve nihaî zafer
Hürmüz'ün olacaktır. 27
Bu efsane
bir ölçüde Hint-İran menşelidir. Her hâlükârda bu anlayışa göre Zurvan kozmik
yaratılış içinde herhangi bir rol oynamamaktadır. Zira o, Deus otiosus olarak
gözükmektedir." Çünkü o, hakimiyetin sembollerini ikiz çocuklarına ikram
etmektedir. 28
Ona hiçbir
şekilde ibadet edilmemesi de göz önüne alınacak olursa Zurvan’ın hakim-i mutlak
bir tanrı olarak kabul edilmesi mümkün gözükmemektedir. Oysa ki
Zerdüştîlik'teki Ahura Mazda'ya inanma tevhit inancına daha uygunbulunmaktadır.
Kötülük olgusu her zaman var olagelmiştir. Tanrı iyidir, güzeldir, o halde
iyilik ve güzellik tanrısı çirkinlik ve kötülüklerden uzaktır, düşüncesiyle aydınlık
ve ışık sembolleriyle ifade edilen Tanrın’nın karşısında pek çok doğu ve Ortadoğu
inançlarında şeytan veya onun eş değerinde bir varlık mevcuttur.
Zerdüştîlik'te
Ahura Mazda tek ve mutlak tanrı olarak ifade edilirken Zerdüşt'tensonraki
dönemlerde Ehrimen kötülük tanrısı olarak kabul edilmiştir. Karanlıkların ve
kötülüklerin yapıcısı olan Angra Mainyu aşağı bir âlemde yaşar ve temiz olmayan
her şeye hükmeder. O, mutlak kudret sahibi bir tanrı değil, bir iblis ve
geçici, kaybolacak bir kudrettir. Ehrimen'in şerrinden korunmak için insanın
onu vücudunda barındırmaması gerekir. Bu da kişinin kötü düşünce, kötü söz ve
amellerden uzak
kalmasıyla mümkündür. Zerdüşt kendinden önce bulunan dini arıtıp temizlemiş,
lran çoktanrıcılığını tektanrıcılığa doğru yöneltmiş ve çok yüksek bir ahlâkın kurallarını
ortaya koymuştur. 29
Sonuç
Zerdüştîlik
zaman anlayışı bakımından Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâmiyet ile benzerlik
arz etmekle birlikte kozmogoni ve yaratılış inancı bakımından kendine has bir
özelliğe sahiptir.
Düalist bir
anlayış içinde gerçekleşen yaratılışa baktığımızda bu din düalist bir din gibi
gözükse de konuyu irdelediğimizde durumun farklı olduğunu görürüz.
İyi olan
Tanrı’ya kötü olan şeyleri nispet etmeme, ona kötülükleri yaratmayı yakıştıramama
gibi bir anlayış Zerdüştîlik’te bir de Kötülük Tanrısı (Angra Mainyu) tasavvurunu
doğurmuştur. Aslında Kötülük Tanrısı, gerçek bir tanrı olmaktan daha çok bir
şeytandır. Sami dinlerde olduğu gibi diğer pek çok dinde de kötülüklerin sebebi
şeytandır. Ayrıca nihai zafer Ahura Mazda’nın olması, Angra Mainyu’nun ebediyen
mağlup edilmiş olması bunun en güzel göstergesidir. O halde Zerdüştîlik iki tanrılı
bir din değil, tek tanrılı (monoteist) bir dindir.
Diğer önemli
bir husus ise pek çok dinde olduğu gibi toplumda düzenin ve ahlâkın bozulması
sonucu insanlar hep bir ilâhî kurtarıcı (mesih, mehdî) beklerler.
Zerdüştîlik’te
de bu durum geçerlidir. Son üç bin yıllık dönemde Zerdüşt’ün kendisi, soyundan
bir peygamber ve bir de onun neslinden olacak olan Saoshyant olmak üzere üç
kurtarıcı gelecektir. Saoshyant tüm insanları Zerdüşt’e inanan insanlar haline
getirdikten sonra hükümranlığı Ahura Mazda’ya teslim edecektir.
DİPNOTLAR
1
Mircea Eliade, Histoire
des Croyances et Des İdées Religieuses, Payot, Paris, 1983,
II/316.
2
I..J.S. Taraporewala, The
Religion of Zarathustra, Tehran, 1980, 1.
3
Eliade, Histoire
des Croyances, I/327.
4
Mircea Eliade et Ioan
P.Couliano, Dictionnaire Des Religions, Plon, Paris, 1989, 309
5
Taraporewala, 3.
6
http://irantarikh.com/persia/vandidad.htm,
25.06.2004: Avesta,
Vandidad, I/1- 20; Paul
Masson – Oursel and
Louis Morin, Religion of Zend-Avesta, New
Larousse
Encyclopedia of Mythology, New Edition, Hong-Kong, 1987, 316.
7
Masson-Oursel and Morin,
318.
8
Dünyanın ve
içindekilerin yaratılışı konusunun Tevrat’taki yaratılışla büyük bir
benzerlik göstermesi
anlamlı ve dikkat çekicidir.
9
Nathan Söderblom. The
Age of the World (Zoroastrian), Encylopedia of Religion and
Ethics, Edit.by J.Hasting, Edinbourg, 1908, 1/205.
10
Louis H. Gray. Cosmogony
and Cosmology (Iranian), Encylopedia of Religion and
Ethics, Edit. By J.Hasting, Edinbourgh, 1911, ıv/161; Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıç-
tan Günümüze Dinler Tarihi, Kardelen Kitabevi, İsparta, 1999, 109;
Zerdüştîlikte
kozmogoni ve yaratılış konusunda
kaynak metin olarak bakınız:
11
Salomon Reinach, Orpheus,
Histoire Générale des Religions, Edition D’aujourdhui,
Paris, 1976, 1/96;
Sarıkçıoğlu, 109-110.
12
Söderblom, The
Age of the World (Zoroastrian), I/207.
13
Reinach, 1/91.
14
Gayomart sözcüğü
Keyumers olarak da telaffuz edilmektedir.
15
Jacque Duchesne,
-Guillemin, L’Eglise Sassanide et Le Masdeisme, Histoire
des
Religions, Gallimard, 1972, II/4-5; Nathan Söderblom, Cosmogony and
Cosmology,
Encylopedia of Religion and Ethics, IV/205; Alexandre Haggerty Krappe,
Mythologie Universelle, Payot, Paris, 1930, 172
16.Masson Oursel and
Morin,, 318-319.
17
Krappe, 173-174.
18
Taraporewala, 116; Sarıkçıoğ1u,
110;
http://www.zarathushtra.com/z/gatha/az/yasna44.htm,
25/06/2004.
19
Sarıkçıoğlu, 108;
Bunların Zerdüştîlikte Vohuman, Ardwahisht, Shahrewar,
Spandarmad, Hordad,
Amurdad isimli kendilerine has görevleri bulunan melekler olduğu
İnancı da yaygındır. Bakınız:
KAYNAKÇA
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı : 16 Yıl : 2004/1 (91-101 s.)
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_16/07
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder